Имсол Қазоқистон ва Миср 800-солагии султон Бейбарс — фармондеҳи афсонавиеро, ки юришҳои салибиро ба хок афканд ва тақдири давлатдории мусалмононро рақам зад, ҷашн мегиранд. Бейбарс чаҳорумин султони мамлюки Миср ва Сурия буд. Барои ғалабаҳояш бар салибдорон ва муғулҳо тахаллуси Абулфутуҳ — “падари ғалабаҳо”-ро гирифтааст.
Зиндагинома
Номи пуррааш: Бейбарс-ал-малик аз-Зоҳир Рукниддин Бейбарси I ал-Бундукдорӣ ас-Солеҳ (1223 — 1277).
Ҷойи таваллудаш муайян карда нашудааст, аммо аксар муҳаққиқон ба ин ишора кардаанд, ки ӯ дар водиҳои Дашти Қипчоқ ба дунё омада, аз рӯи асл қипчоқие аз қабилаи Элбарӣ ё Берш буд. Ҷойи таваллуди ӯ байни дарёҳои Эдил (Волга) ва Жайиқ (Урал) гуфта шудааст.
Дар бораи ҳаёти сиёсии Бейбарс дар Сурия ва Миср маълумоти зиёд мавҷуд аст, аммо дар бораи давраи кӯдакӣ ва хонаводаи ӯ далелҳо парокандаанд. Маълумот дар бораи Байбарсро дар навиштаҳои ҳамзамонон ва муаллифони араби асримиёнагӣ, аз ҷумла дар навиштаҳои Муҳаммад ибни Алӣ Иброҳим ибни Шаддод ал-Ҳалабӣ (1286) “Сира аз-зоҳир Бейбарс” (“Зиндагии Зоҳир Бейбарс”) ва Муҳиддин Абдуллоҳ ибни Абдулзоҳир бин Нишвана Ал-Ҳазами Ал-Масрӣ (1292) “Ар-рауда аз-заҳир фи ал-малик аз-Заҳир” (“Боғи намоёни зиндагии малик Зоҳир”) ёфтан мумкин аст.
Ибни Шаддод мисли Муҳиддин Абдулзоҳир яке аз одамони наздиктарини Бейбарс буд. Маҳз Ибни Шаддод ходими шахсии султон шуда, баъдан номаи султонро ба ҳокими Ордаи Тиллоӣ Беркахон навиштааст.
Абдулзоҳир бошад, ходими сарой буд. Ӯ зери назорати қатъии султон тарҷумаи ҳоли Бейбарсро навиштааст. Султон намехост, ки дар таърих дар бораи айёми бачагӣ ва давраи ғуломӣ (мамлюк) маълумот боқӣ монад. Абдулзоҳир ин талаби султонро вайрон карда наметавонист. Бинобар ин, дар эҷодиёти худ аз навиштани баъзе масъалаҳои муҳим канора гирифт.
Аммо вай дар муқаддимаи китоби худ дар ин маврид танҳо як сатр навиштааст: “Султон Молик аз-Зоҳир Рукниддин Абулфаттоҳ Бейбарс ибни Абдуллоҳ ас-Солеҳӣ ан-Наҷмӣ ҳамроҳи султони бузург Солеҳ Наҷмиддин Айюб аз қабилаҳои туркии “барли” аз Сурия омад”.
Ал-Мақризӣ низ дар асари худ “Ас-сулук” навиштааст: “Бейбарс турк аст. Ӯро Молик ас-Солеҳ Наҷмиддин Айюб харидааст”. Муаллифи мисрии асри XIV ал-Айнӣ дар асари худ “Иқду ал-ҷуман фи таърихи ал-заман” (“Гавҳари ҷамъияти замон”) бо истинод ба гуфтаҳои Бейбарс “Мин Бурҷоғлу қабилятун мин турк” навиштааст, ки султон аз қабилаи бурҷ аст. Ал-Идрисӣ навиштааст, ки қабилаи бурҷ дар шимоли Баҳри Сиёҳ сукунат дошт.
Дар солномаҳои русии асрҳои ХІ–ХІІ нишон дода шудааст, ки дар байни коммунаҳо (қипчоқҳо) авлоди “буршевич” мавҷуд буд. Муҳаққиқони қазоқ номи қабилаи “бурҷ”-ро бо қабилаи бериш, ки ба ҳайати мардуми ҳозираи қазоқ дохил мешаванд, алоқаманд медонанд.
Таҳлили маълумоти таърихӣ нишон медиҳад, ки дар он замон авлоди “бериш” дар минтақаи Қрим (ҳоло дар вилояти Атирау) зиндагӣ мекард.
Ҷолиб он аст, ки рамзи қабилаи “бериш” тире мебошад, ки аслан ба рамзи сулолаи аршакиёни қабилаи эронизабони “парна” дар шимоли баҳри Хазар хеле монанд аст. Маълум аст, ки сулолаи Аршакиён (соли 250 пеш аз мелод – соли 227 мелодӣ) сулолаест, ки дар Парфия, Арманистон, Озарбойҷон, Иберия ва Албанияи Қафқоз ҳукмронӣ мекард.
Пас аз пошхӯрии Хоқони турк қавмҳои гуногуни туркӣ ба таъсиси сохторҳои давлатии алоҳида шурӯъ карданд. Ба ақидаи Б. Кумеков, “амиқ шудан ва инкишоф ёфтани робитаҳои этникии Дашти Қипчоқ ба ташаккули гуруҳи қипчоқҳо дар ин минтақа таъсир расонд. Минтақаи ягонаи этникӣ, равиши иқтисодӣ, муносибатҳои иҷтимоӣ ва забони умумӣ ба муоширати қипчоқҳо бо дигар қавмҳо мусоидат кардааст. Ба сабаби афзудани вазни сиёсии қипчоқҳо, бисёр қавмҳо ва қабилаҳои дигар худро қипчоқ номида, ин этнонимро қабул карданд”.
Падари Бейбарс Жамак ва модараш Айнек аз қипчоқҳо буданд. Ба гуфтаи баъзе муҳаққиқони таърихи Миср, ӯро дар айёми кӯдакӣ дар дашти Дашти Қипчоқ харида, ба отряди алоҳидаи султон Солеҳ Наҷмиддин аз сулолаи айюбиён қабул кардаанд.
Дар аввал Бейбарсро ба як тоҷире дар Димишқ ба 800 дирҳам фурӯхтан мехостанд. Аммо тоҷир камбудиеро ёфт (Бейбарс дар чашмаш доғ дошт) ва аз харидани ӯ даст кашид. Сипас, ӯро ҳоким Айдакин Ал-Бундукдорӣ ба даст оварда, тибқи анъана, ӯро бо номи Бейбарис Ал-Бундукдорӣ мамлюк кард. Баъдан замоне ки Бейбарс ба султонӣ расид, собиқ устодаш Ал-Бундукдориро ҳокими Димишқ таъин намуд.
Аз ғуломӣ ба султонӣ
Ҳаёти шахсӣ ва фаъолияти сиёсии Бейбарс бо вазъияти сиёсию иҷтимоии он замон дар Дашти бузург, ки аз Олтой то Баҳри Сиёҳ тӯл кашида буд, зич алоқаманд буд.
Бо шарофати истеъдоди ҷангии худ Бейбарс диққати ҳокимони дигарро ҷалб кард. Аз лаҳзаҳои аввал вай на танҳо ғулом, балки ҷанговар нишон дод. Бейбарс ҷавони хеле моҳир ва чусту чолок ба камол расид.
Султон ас-Солеҳ ин хислатҳояшро дарҳол пай бурда, соли 1246 ӯро дар отряди худ сардор таъин кард. Аммо пас аз марги Солеҳ писараш Туроншоҳ ва вориси ӯ Айбек ба мамлюкҳо камтар эътимод карданд.
Дар ин вақт Бейбарс аз ҷумлаи созмондиҳандагони дасисаи зидди Туроншоҳ буд, ки аз дасти мамлюкҳо халос шудан мехост ва дар куштори ӯ шарик буд. Султони нав Муъазаддин Айбек (1250—1257) ба тахт нишаста, фармон дод, ки иштирокчиёни куштор ба қатл маҳкум шаванд. Ба ин хотир Бейбарс маҷбур шуд, ки пинҳон шавад ва Сурияро тарк кунад. Пас аз он ки мамлюкҳо Айбекро куштанд, Бейбарс ба Қоҳира баргашт.
Султони нав Музаффар Сайфиддини Қутуз (1259—1260) пас аз забт шудани Бағдод аз тарафи муғулҳо ба Бейбарс (1260) супориш дод, ки маркази лашкарро бар зидди аскарони сулолаи муғулу турки Хулагудиён, ки дар Эрону Миср ҳукмронӣ карда, барои забти Сурия талош мекарданд, роҳбарӣ намояд. Дар муҳорибаи Айн-Ҷалут Бейбарс шуҷоати худро нишон дод. Ҳамлаҳои баъдии қӯшунҳои хулагуиҳо барбод рафтанд.
Султон Қутуз ба шӯҳрати Бейбарс ҳасад бурда, иштибоҳ кард ва ӯро бетаваҷҷуҳ гузошт. Бейбарс, ки ба ин тасмими ноодилона розӣ набуд, ба таври пинҳонӣ бо мамлюкҳо гуфтушунид карда, дар роҳи бозгашт ба Қоҳира султон Қутузро кушт.
Ҳамин тавр, Бейбарс султони Миср эълон шуда, дар охири соли 1260 ботантана вориди Қоҳира гардид. Ба номи расмии Бейбарс унвони “Рукниддин» (“Сутуни дин”)-ро илова карданд. Ин унвон ба ҷанговарони муваффақ бар зидди салибчиён дода мешуд.
Баъди ба сари қудрат омадан Бейбарс тамоми неруи худро ба омодагӣ барои рафъи ҳамлаҳои салибдорон равона кард. Аз соли 1265 як-як ба гирифтани қалъаҳои онҳо шурӯъ кард. Дар солҳои аввале, ки Бейбарс ҳукмрони Миср буд, дар мулкҳои мусулмонон шуришҳо ба амал омаданд.
Юриши ҳаштуми салибӣ, ки аз Аврупо ташкил шуда буд, соли 1270 оғоз ёфт. Бейбарс на фақат ин юриши салибиро манъ кард, балки ҳудудҳоеро, ки пештар салибдорон забт карда буданд, аз нав озод намуд. Соли 1266 Бейбарс Сафад, соли 1268 — Антиохия, соли 1271 — Хисин ал-Аккрад ва соли 1267 Қилиқияро озод кард.
Туркҳо ва муғулҳо, ки то омадани Ҳулагу Эронро забт карда буданд, дар ибтидо бо Улуси Ҷочӣ робитаи наздик доштанд. Заминҳои ишғолшуда умуман ҳамчун моликияти умумии сулолаи Чингизхон истифода мешуданд. Дар забт кардани Эрон нойонҳо ва шоҳзодаҳои Ҷучӣ иштирок доштанд. Баъди забт шудани Эрон аз тарафи Ҳулагу як қисми ҳуқуқҳои писарони Ҷучӣ ба шаҳрҳо боқӣ монд.
Умуман, баъзе сабабҳо вуҷуд доранд, ки Байбарс тарафдори Ордаи Тиллоӣ буд, зеро Ордаи Тиллоӣ дар ҷойе давлат шуд — Дашти Қипчоқ, ки ватани Бейбарс буд. Дар баҳси байн хони Ордаи Тиллоӣ Берке ва ҳокими давлати Илҳон Ҳулагу барои замин мамлюкҳо Беркиро дастгирӣ карданд. Берке гуфт: “Агар ба Ордаи Тиллоӣ баргаштани аскарон имконнопазир бошад, пас ба Мисри мамлюкӣ равед”. Баъдан дар замони Бейбарс байни Миср ва Ордаи Тиллоӣ муносибатҳои дӯстона роҳандозӣ шуданд, ки то асри ХV идома ёфт.
Ҷаҳони исломро аз салибдорон дифоъ кард
Пас аз он ки Бейбарс султон шуд, кӯшиш кард, ки бо ҳокими Ордаи Тиллоӣ Берке муносибатҳои дипломатӣ барқарор кунад. Ба гуфтаи Амин Ҳолӣ, дар замони султон Бейбарс ба Дашти Қипчоқ 8 сафир фиристода шуда буд. Ин иттиҳод то фурӯпошии Ордаи Тиллоӣ боқӣ монд.
Дар солномаҳои арабӣ Сайид Муҳаммад дар бораи иштироки сафирони Беркхон дар тӯйи суннии писари Султон навиштааст: “Султон (Бейбарс) подшоҳ Берке ва сафири ӯ Яфаро, ки дар қасри ӯ меҳмон буд, ба ҳайси шоҳид даъват кард. Онҳо ин даъватро бо мамнуният пазируфтанд”.
Вай султони Миср буд ва ба шаҳракнишинони Ордаи Тиллоӣ ёрии калон мерасонд. Ал-Умарӣ мегӯяд: “Шоҳҳо аз онҳо баромадаанд (султонҳои Миср аз мамлюкҳои туркӣ баромадаанд), инчунин дар зиёд шудани хешовандонашон саҳм гузоштанд ва аз онҳое, ки ба Миср омаданд, ҳамаҷониба дастгирӣ мекарданд. Аз онҳо фармондеҳони сарзаминаш (Миср) баромаданд”.
Ба туркҳое, ки ба Миср рафта буданд, Бейбарс дар наздикии дарвозаи Қоҳира, дар наздикии қалъаи Ал-Лук замин дод. Дар посух ба паёми Берке ба Ордаи Тиллоӣ сафорати расмиро бо сарварии Сайфиддин Кушарбек ва ҳуқуқдон Маҷиддин фиристод. Бейбарс дар баробари мактуби расмӣ, ҳамчунин, “насабномаи султонро, ки онро Тоҷиддин имзо кардааст” фиристод.
Ҳамин тавр, Бейбарс на танҳо онҳоро ба муборизаи зидди “бехудоён” даъват мекард, балки мехост, робитаро бо хешовандони худ дар Ордаи Тиллоӣ барқарор намояд. Мамлюкҳои Миср одамонеро, ки аз Дашти Қипчоқ гурехта буданд ва забони қипчоқиро медонистанд, ҳамчун тарҷумон истифода мебурданд.
Султон Бейбарс дар соли 676 ҳиҷрӣ дар 28-уми моҳи муҳаррам (2 майи соли 1277) даргузашт. Ӯро дар шаҳри Димишқ дар зери гумбази китобхонаи аз-Заҳария дафн карданд.
Ӯ тақрибан 17 сол дар кишвар ҳукмронӣ кард. Баъди маргаш писараш Насириддин ба тахт нишаст. Аммо фарзандони Бейбарс муддати дароз қудратро нигоҳ дошта натавонистанд.
Ҳокимони мамлюкҳо барои ҳокимият кушиш карда, писарони ӯро куштанд ва нихоят Сайфуддин Калауин аз авлоди қипчоқиҳо ба сари ҳокимият омад.
Дар давраи ҳукмронии Султон Бейбарс вазъияти иҷтимоию иқтисодии давлат муътадил шуд. Ба гуфтаи ҳамзамононаш, султон аспбозӣ, шикор ва мусобиқаҳоро дӯст медошт.
Султон бо соддагӣ ва эътиқоди худ машҳур буд. Вай ҳамеша ба камбағалон аҳамият медод, ятимонро нигоҳубин мекард ва онҳоро ба парастории худ мегирифт. Дар ҳар як шаҳр гарнизони доимиро нигоҳ медошт. Тартиботро дар давлат мустаҳкам кард, билохира задухурдҳои байниҳамиро аз байн бурд. Тоҷирон аз тамоми ҷаҳон ба харидории мамлюкҳо меомаданд. Дар тамоми дарёҳо пулҳо ва дар ҳар шаҳр як масҷид сохта шуданд. Каналҳо ва сарбандҳо таъмир карда шуданд.
Султон Бейбарс дар сиёсати дохилии кишвар мавқеъи давлати мусулмониро мустаҳкам кард, Миср ба кишвари шукуфон табдил ёфт. Дар соҳаи ҳуқуқӣ вай дигаргуниҳои бесобиқа ба амал овард. Намояндагони ҳамаи чаҳор мазҳаби сунниро ба вазифаҳои қозӣ таъин кард. Ӯ масҷиди Ал-Азҳарро барқарор карда, онро ба таври назаррас тағйир дод ва ба як муассисаи бузурги таълимие, ки донишҷӯён аз кишварҳои гуногун меомаданд, табдил дод.
Дар Миср ва Димишқ мадрасаҳои зиёд сохта шуданд. Аз ҷумла, бинои мадрасаи Зоҳирӣ дар Қоҳира хеле хуб нигоҳ дошта шудааст. Дар мадраса китобхонаҳои дорои фонди бойи китоб низ кор мекарданд. Таъмири асосии масҷиди Паёмбар дар Мадина анҷом дода шуд, масҷиди Иброҳим дар Димишқ таъмир карда шуд. Масҷидҳои Ал-Ақсо ва Қуббати Саҳро дар Байтулмуқаддас таъмиру тармим шуданд. Хонаи адлия сохта шуд, ки дар он мушкилоту баҳсҳои гуногун ҳал карда мешуданд.
Бейбарс ҳомии фаъоли ислом ва мусулмонон буд. Соли 1260 дар Қоҳира хилофати Аббосиён ба таври тантанавӣ ба унвони як ниҳоди рӯҳонӣ барқарор шуд, ӯ як вориси сулолаи Аббосиёнро ба тахти халифа гузошт ва Қоҳираро ба пойтахти маънавии хилофат табдил дод.
Аҳамияти Бейбарс дар таърихи ислом бо он андозагирӣ карда мешавад, ки ӯ ҷаҳони исломро аз салибдорон дифоъ кард, умри худро дар ҳимояи марзҳои ислом бо ҷаҳони насронӣ сипарӣ намуд ва иттифоқчии хони Орди Тиллоӣ Берке буд. Дар натиҷа Беркхон дини исломро қабул карда, робитаҳои байни Миср ва Ордаи Тиллоиро мустаҳкам намуд. Ба иттиҳоди муқобили Ҳулагу ва авлоди ӯ, ки сарзаминҳои Ироқ ва Эронро забт карда буданд, шомил шуд.
Султон Бейбарс артиши тавоно ва флоти баҳрӣ бунёд намуда, таъминот бо силоҳро ташкил кард, қалъаҳо сохт, артиши танзимшуда таъсис дод. Ӯ бори аввал артиллерияро ҷорӣ кард, ки дар ҷанги Айн Ҷалут соли 1260 истифода шуда буд. Артиши мамлюкҳо аслиҳаи вазнин дошт, ки “мидфа” меномиданд. Баъдан ин артиллерия дар Аврупо пайдо шуд ва бритониёиҳо аз ин технология соли 1346 дар Ҷанги садсола бар зидди фаронсавиҳо истифода карданд.
Арҷгузорӣ дар Қазоқистон
Ҳоло дар Қазоқистон номи султон Бейбарсро ба деҳаҳо, мактабҳо, хонаҳои маданият гузоштаанд. Сарфи назар аз он ки зиёиёни қазоқ дар бораи султон Бейбарс медонистанд, ҷомеаи кишвар бори нахуст дар бораи ниёгони номдори худ баъд аз намоиши филми бадеии телевизионии “Султон Бейбарс”, ки онро соли 1989 киностудияи шӯравии “Совэкспортфилм” якҷоя бо киностудияи мисрии “Эл-Оламия” офарида буд, огоҳ шуд. Филмро режиссёр Булат Мансуров аз рӯи асари Морис Симашко “Эмшан” ба навор гирифтааст.
18 октябри соли 2007 бо дастури президенти Қазоқистон дар шаҳри Қоҳира байни Қазоқистон ва Миср созишномаи байниҳукуматӣ дар бораи барқарорсозии масҷиди султон Аз-Зоҳир Бейбарс ба имзо расид. Масоҳати умумии масҷид 10 ҳазор метри мураббаъро ташкил медиҳад. Арзиши умумии лоиҳа 12 миллион доллари амрикоиро ташкил медиҳад, ки аз он 4,5 миллион доллар саҳми Қазоқистон мебошад.
Ҳамчунин бо супориши сарвари Қазоқистон дар бораи барқарорсозии оромгоҳи султон Аз-Зоҳир Бейбарс дар шаҳри Димишқ 18 октябри соли 2007 бо Сурия созишномаи дахлдори байниҳукуматӣ ба имзо расид. Арзиши умумии лоиҳа ҳудуди 2 миллион долларро ташкил дода, кор дар солҳои 2007-2010 анҷом дода шуд. Маҷмаа бо масоҳати умумии 850 кв. м., аз мақбара, бойгонӣ, китобхона бо 75000 китобу дастхат, 3 синфхона, хазина, утоқҳои корӣ иборат аст. Ҳоло иншоотро Академияи забони арабии Сурия истифода мебарад.
Дар ЭКСПО-2017 дар Осорхонаи миллии Қазоқистон намоишгоҳи “Султон Бейбарс ва даврони ӯ” ифтитоҳ ёфт. Дар намоишгоҳ 22 экспонат аз коллексияи Осорхонаи санъати исломӣ, ки дар бораи ҳаёт ва фаъолияти султон Бейбарс нақл мекунанд, ба намоиш гузошта шуданд.
