Манфиатҳои миллӣ мафҳуми мураккабу дорои таърифҳои мухталиф буда, онро метавон ҳамчун ҳадафҳои аввалиндараҷа ва доимии амнияти миллӣ, шукуфоии иқтисодӣ, афзоиши қудрат, эътибор, нуфуз ва ҳифзи тамомияти арзӣ арзёбӣ кард.
Мафҳуми манфиатҳои миллӣ дар асрҳои 16-17 ҳамчун муродифи иродаи подшоҳӣ ва манфиатҳои оилаи шоҳон расман истифода мешуд. Пас аз инқилоби миллии Амрико дар соли 1776 ва Фаронса дар соли 1789 истилоҳи манфиатҳои миллӣ ба адабиёти сиёсӣ ворид шуд. Ба гуфтаи Лорд Палмерстон, сарвазири Бритониё дар соли 1865, “Мо иттифоқчии абадӣ надорем, аммо манофеи миллии мо абадӣ аст ва вазифадорем, ки аз он пайравӣ кунем” аҳамияти манфиатҳои миллиро бояд дар ин маврид пайдо кард.
Мафҳуми манфиатҳои миллиро бори нахуст аз ҷиҳати назарӣ Чарлз Беде ба матнҳои махсуси муносибатҳои байналмилалӣ ворид кардааст.
Таваҷҷуҳ ва ҷустуҷӯи ҳадафҳо дар рафтори мутақобилаи кишварҳо, ҷалби омилҳои дохилӣ ва берунӣ дар муайян кардан ва расидан ба ҳадаф ё ҳадафҳои дилхоҳ, инчунин яксон набудани манфиатҳои кишварҳо дар арсаи байналмилалиро метавон аз ҷумлаи фарзияҳое донист, ки дар муайян кардани манфиатҳои миллӣ ба мо кумак мекунанд. Дар ин росто бештари донишмандони равобити байналмилалӣ ҳадафҳо ва ангезаҳои асосии рафтори кишварҳоро дар саҳнаи сиёсати хориҷӣ манфиатҳои миллӣ номидаанд ва бар ин назаранд, ки он чи кишварҳо дар арсаи байналмилалӣ анҷом медиҳанд, барои ҳифз ва дастёбӣ ба манфиатҳои миллӣ мебошад.
Моргент, яке аз муҳаққиқони реалисти муносибатҳои байналмилалӣ дар баробари ин ки мафҳуми манфиатҳои миллиро норавшан ва мубҳам медонад, бар ин назар аст, ки манфиатҳои миллӣ роҳнамо ва ангезаи асосии амалкарди ҳамаи кишварҳо дар муносибатҳои байналмилалӣ мебошанд. Аз ин рӯ, ҳамаи миллатҳо ногузир ҳастии моддӣ, сиёсӣ ва фарҳангии худро дар баробари таҷовузи миллатҳои дигар нигоҳ медоранд.
Метавон гуфт, ки манфиатҳои миллӣ ба ҳадафҳои аввалиндараҷа, ҳаётӣ ва доимӣ марбут аст, ки мардум ва ҳукумат дар арсаи байналмилалӣ ҳифз ва омӯзиши онро мехоҳанд. Таърифи хеле маҳдуди манфиатҳои миллӣ бояд қабул карда шавад, то доктринаҳои манфиатҳои миллӣ, ки аз ҷониби қудратҳои бузург ё қудратҳои таҷовузкор таҳия шудаанд, бо консепсияи аз ҷиҳати сотсиологӣ асосёфтаи манфиатҳои миллӣ, яъне мафҳуме, ки рафтори умумии як гуруҳро тавсиф карда метавонад, омехта нашавад. Манфиатҳои миллӣ ба маънои сотсиологии ин калима як далели умумӣ ва доимист, ки аз ҷониби кишварҳое, ки мехоҳанд ҳувияти худро дар чаҳорчӯби марзҳо, мардум ва ҳукумат нигоҳ доранд. Ҷомеашиносон бар ин назаранд, ки барои ҳифзи манфиатҳои миллӣ, арзишҳои ҳаётӣ, тамомияти арзӣ ва ҳифзи моҳияти кишвар кишварҳо метавонанд дар мақолаҳо, гузоришҳо ва хабарҳои муҳимми сиёсат, созмонҳо, ҳуқуқи байналмилалӣ ва иқтисодиро вобаста ба замону макон ва шароити махсус пайгирӣ намоянд.
Ба қудрату амнияти миллӣ алоқаманд будани манфиатҳои миллӣ аз ҷониби бисёре аз донишмандони сиёсатшиносӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ баррасӣ мешаванд.
Ба ақидаи Шуман, амният ҳадафи аввалиндараҷаи сиёсати хориҷии кишварҳост ва агар кишваре наметавонад ба ин ҳадаф расида бошад, наметавонад ҳадафҳои дигари худ, аз қабили некӯаҳволии иқтисодии шаҳрвандони худро амалӣ намояд. Аз ин рӯ, ҳифзи ҳастию боқӣ ҷузъи асосии манфиатҳои миллӣ ба шумор меравад.
Волтер Липман, нависанда ва шореҳи амрикоӣ дар ин бора мегӯяд, “кишваре, ки амният дорад, кишварест, ки дар сурати канорагирӣ аз ҷанг манфиатҳои муҳимми худро қурбонӣ накарда, дар сурати сар задани ҷанг бо пирӯзӣ онҳоро ҳифз мекунад”.
Мафҳумҳои қудрат, амнияти миллӣ ва манфиатҳои миллӣ ҷанбаи субъективӣ ва абстрактӣ доранд ва бо арзишҳо омехта шудаанд ва метавонанд дар назари ҳукуматҳои гуногун мафҳумҳои гуногун дошта бошанд. Масалан, дар ҳоле ки манфиатҳои миллии ҳукумати Лубнон ба ҳамгироӣ асос ёфтаанд, ваҳдати миллӣ, ҳифзи тамомияти арзӣ ва мавҷудияти он муқаррар шудааст. Аммо барои ҳукумате чун Чин ва Ҷопон рушду тавсеаи ҳукмронии бозорӣ ва иқтисодӣ дар ҷаҳон аз манфиатҳои миллӣ ва бунёдӣ маҳсуб мешавад.
Ҳамчунин, бар хилофи баъзе иддаоҳо дар бораи тағйирнопазирии манфиатҳои миллӣ метавон гуфт, ки манфиатҳои миллӣ устувор нестанд. Масалан, Англия, ки аксар вақт нигоҳ доштани империяро дар он тарафи баҳрҳо ҷузъи манфиатҳои миллии худ медонист, пас аз ҳамлаи Олмон ва бомбаборонкунии Лондон, манфиатҳои миллии он дар нигоҳ доштани тамомияти арзӣ буд.
Аммо барои фаҳмидани баъзе мисолҳо беҳтар аст, ки ба мафҳум ва навъҳои манфиатҳои миллӣ таваҷҷуҳи бештаре дода шавад. Пеш аз ҳама, бояд ба он диққат дод, ки ҳар як низоми сиёсӣ вобаста ба мавқеи таърихию ҷуғрофӣ ва имконоти моддию маънавии кишвараш барои ноил шудан ба манфиатҳои миллӣ саъй намояд, ки аз инҳо ба таври оптималӣ бархӯрдор бошад:
— имконоти кофии ҳарбӣ ба вазъият ва ҳадафҳои миллӣ;
— системаи самаранокии иттилоотӣ ва амниятӣ;
— таъмин ва ҷамъоварии сарвати миллӣ бо роҳи афзоиши иқтисодӣ;
— амнияти доимии дохилӣ ва хориҷӣ;
— эҷоди ваҳдату якпорчагии дохилӣ;
— ғанӣ гардонидани фарҳанги миллӣ ва мутобиқ ба фарҳанги ҷаҳонӣ;
— мутобиқшавии босуръат бо таҳаввулоти минтақавӣ ва ҷаҳонӣ;
— ҳамкориҳои густурдаи иқтисодиву сиёсӣ ва равобит бо кишварҳои минтақавӣ ва ғайриминтақавӣ;
— ҳузури фаъол дар ҷаласаҳо ва созмонҳои байналмилалӣ;
— ҷавобгарӣ ба масъалаи сулҳу осоиши тамоми ҷаҳон ва амнияти байналхалқӣ ва амсоли инҳо.
Гузашта аз ин, манфиатҳои миллӣ асосан ба 4 категория тақсим мешаванд:
1 — манфиатҳои баробар,
2 — манфиатҳои мухолиф,
3 — манфиатҳои умумӣ,
4 — манфиатҳои ихтилофзо.
Дар манфиатҳои баробар ҳамкорӣ кардан ё накардани ҳар як мамлакати манфиатдор боиси ихтилофи байни онҳо намегардад.
Дар манфиатҳои мухолиф, ки умуман бо низоъ ва муноқиша алоқаманданд, ҳадафҳои ҳар як тараф маънои нодида гирифтани ҳадафҳои тарафи дигарро дорад. Реалистҳо бар ин назаранд, ки инсон табиатан бад аст ва шарри ӯ аз хоҳиши қудрат ва исрофкориаш бармеояд ва азбаски кишварҳои мухталиф манфиатҳои ба ҳам зид доранд, ки бо ҳам муросо кардан ғайриимкон аст, ҷанг маъмулӣ ва имконпазир аст.
Дар манфиатҳои умумӣ давлатҳо кӯшиш мекунанд, манфиатҳоеро ба даст оранд, ки дар танҳоӣ ва беиттифоқ бо дигар давлатҳо ба даст оварда наметавонанд.
Манфиатҳои мухолифзоро метавон ҳамчун сатҳи поинтари манфиатҳои мухолиф донист, ки дар он ҳукуматҳо минтақаҳои бештари нуфузро меҷӯянд.
Ихтилоф дар равобити дипломатии ду кишвар дар равобити байналмилалӣ як падидаи муқаррарӣ ва маъмул аст ва дар он ҳеҷ чизи ғайриоддӣ ва ғайримуқаррарӣ вуҷуд надорад. Вақте ин ҳолат ба вуҷуд меояд, иқдоми аввал ва мантиқӣ ин аст, ки барои ҳалли ин вазъият аз гуфтор ва амалҳое, ки торикии муносибатҳоро барангехта ба он шиддат мебахшад, худдорӣ кард. Қадами дуюм бошад, гуфтушуниди мустақими ду кишвар барои рафъи ихтилофот аст. Таҳдид ва истифодаи зӯроварӣ дар аксари мавридҳо натиҷа намедиҳад.
Ба андешаи Моргент манфиатҳои миллӣ метавонанд, бо роҳҳои зерин таҳдид ва поймол карда шаванд:
— аз тарафи одамони дохилӣ, ки ба муқобили идеологияи ҳукмрони мамлакат ақидаю эътиқоди сиёсӣ доранд;
— аз ҷониби ақаллиятҳои динӣ ва фарҳангӣ. Ин масъала дар кишварҳое, ки гуногунии фарҳангӣ, этникӣ ва мазҳабӣ доранд, бештар зоҳир мешавад.
— аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ;
— ба василаи таҷовузи кишварҳои дигар.
Дар охир бояд гуфт, ки вазифаи сиёсатмадор ва дипломати муваффақ ин аст, ки манфиатҳои мухталифро муайян ва эътироф кунад, аз ворид шудан ба масоили баҳсбарангез ва ихтилоф дар атрофи он масоил худдорӣ намояд ва ба масоил ва манофеи муштарак такя варзад. Дипломатияи муваффақ кӯшиш мекунад, ки дӯстони эҳтимолиро ба дӯстони воқеӣ ва душманони воқеиро ба душманони эҳтимолӣ табдил диҳад.
Наҷмиддин Солиҳов
номзади илмҳои филологӣ,
устоди ДМТ
