“Инсон бо гиря таваллуд мешавад ва бо мотам меравад. Дар фосилаи байни ин ду ҳодиса хушбахтии ҳақиқиро надида, арзишу нотакрори умри ба ӯ додашударо пурра дарк накарда, онро беандеша дар муноқишаҳои таҳқиромез ва баҳсҳои ношоиста месӯзонад. Вақте онро ба ёд меорад, ки умраш дар ҳоли анҷом аст. Ва танҳо он вақт ӯ дарк мекунад, ки барои тамоми сарватҳои ҷаҳон онро ҳатто як рӯз дароз кардан мумкин нест. Бо макр, фиреб, гадоӣ зиндагӣ кардан кори қаллобони миёнарав аст. Ба Худо бовар кунед, ба маҳорат ва қуввати худ такя кунед”.
(Абай Қунанбоев)
Абай Қунанбоев (номи асосияш Иброҳим, Абай тахаллусаш аст) (1845–1904), шоир, мутафаккир ва маорифпарвари бузурги қазоқ; асосгузор ва классики адабиёти қазоқ, асосгузори забони адабии қазоқ. Ӯро ҷузъи ҷудонашавандаи таърих ва фарҳанги Қазоқистони муосир меноманд. Дар Қазоқистон зодрӯзи ӯ аз соли 2020 ба инҷониб ҷашни давлатӣ — Рӯзи Абай эълон гардидааст. Аз дӯстдорони мероси адабии Фирдавсӣ ва Саъдиву Ҳофиз будааст. Ӯ кист?
Маҷрои зиндагии Абай
Бино ба сарчашмаҳо, 29 июли (10 августи) соли 1845 дар куҳистони Чингиз (ҳоло деҳаи Қараули ноҳияи Абайи вилояти Семипалатинск) дар оилаи Қунанбой Ускенбоев, султони калони шуъбаи округи Қарқаралин ба дунё омада, маълумоти хуби иҷтимоӣ гирифтааст.
Дар мадрасаи имом Аҳмад Ризо дар Семипалатинск — ҷое, ки бо форсӣ, арабӣ ва дигар забонҳои шарқ дарс медоданд, таҳсил кардааст. Дар ҳамин ҷо бо адабиёти классикии форсу тоҷик — Фирдавсӣ, Низомӣ, Саъдӣ, Ҳофиз ва ғайра шинос шудааст. Пас аз панҷ соли таҳсил бо тақлид ба шоирони Шарқ ба эҷоди шеър шурӯъ кардааст. Ӯ лақаби кӯдакии Абайро, ки маънояш “эҳтиёткор, андешаманд” аст, аз модараш гирифта, баъдан онро тахаллуси адабии худ кардааст.
Падараш аз 13-солагӣ ба ӯ омӯхтани баҳсҳои байни қабилавиро, ки вазифаи маъмурии сардори қабила буд, таълим медод. Абай дар баҳсҳо миёнарав баромад карда, мантиқ ва хоҳиши адолатро ошкор мекард. Дар 20-солагӣ ӯ ҳамчун сухангӯ ва маъмури хуб шинохта шуд.
Дар 28-солагӣ аз ин шуғл канор рафт ва ба худомӯзӣ машғул шуд. Шеър навишт, аввал муаллифии онҳоро ба дӯсти худ Қоқпай Ҷантасов нисбат медод, фарҳанги русро меомӯхт, дар китобхонаи оммавӣ ба таҳсил машғул мешуд. Бо бадарғашудагони сиёсии рус шинос шуд, ки баъдан ба ташаккули ҷаҳонбинии ӯ таъсир расонд.
Оғози фаъолияти тарҷумонии ӯ аз ҳамин давраҳо оғоз мешавад — ӯ асарҳои Пушкин, Лермонтов, Крилов, классикони хориҷиро ба қазоқӣ тарҷума мекард, ба порчаҳои осори Евгений Онегин сурудҳои қазоқӣ менавишт.
Абай дар тарҷумаҳо ба забони қазоқӣ хусусиятҳои фарҳангӣ қазоқӣ, анъана ва пайдоиши онҳоро ба назар мегирифт. Онҳоро вайрон накарда, ба забони қазоқӣ шаклҳо, идеяҳо ва сужаҳои навро, ки дар классикони ҷаҳон ба таври васеъ маълуманд, ҷорӣ намуд.
Ашъори Абай бо соддагӣ ва назокати санъати бадеӣ фарқ мекунад.
Солҳои 1882—1886 барои ӯ давраи авҷи эҷодӣ буданд. Дар ин давра беҳтарин асарҳояш эҷод шудаанд. Вай дар бораи мушкилоти асосии иҷтимоӣ ва мадании халқи қазоқ навишта, ба муборизаи зидди ҷаҳлу нодонӣ даъват мекард. Дар тамоми умри худ равшангар боқӣ монда, даъват менамуд: “Рузе як бор, ё ҳафтае як бор, ё ақаллан як бор дар як моҳ ба худ ҳисобот диҳед, ки дар ин муддат дар ҳаёт чӣ гуна рафтор кардаед, оё шумо коре кардаед, ки ба некиву накукорӣ мувофиқат кунад”.
Дар айёми зиндагияш андешаҳои барои он замон пешрафта дар ҷомеа пазируфта нашуданд, муаллиф мавриди таъқиб қарор гирифт. Шоир эътироф шудани Абай баъди панҷ соли вафоти ӯ ба амал омад: дар соли 1909 дар Петербург чанд шеъраш чоп шуд.
Дар бораи 4 писари Абай маълумот мавҷуд аст. Яке аз онҳо Абдураҳмон дар наврасӣ аз сил фавтид. Сетои дигарро ӯ бо кори адабӣ роҳнамоӣ кард. Аммо ба Абай лозим омад, ки бо сахтӣ ҳам бошад, фавти ду писари дигараш — Оқилбой ва Магауия (Магаш)-ро ҳам таҳаммул кунад. Онҳо соли 1904 фавтиданд. Аммо ин зарбаи сахт бетаъсир намонд: Абай баъди 40 рӯзи фавти Магаш — 6 июли соли 1904 вафот кард. Аз фарзандонаш танҳо Турагул умри дарозтар аз падар дида, шоир, тарҷумон ва ходими ҷамъиятӣ шуд.
Ҷаҳонбинӣ ва эҷодиёти Абай Қунанбоев
Дар таърихи фарҳангӣ ва ҳаёти ҷамъиятии қазоқ Абай Қунанбоев ҳамчун маорифпарвари халқ, мутафаккир ва башарпарвар боқӣ монд. Мухтор Ауэзов, муаллифи романи эпопейӣ дар бораи Абай, ӯро ходими барҷаста, муборизи фарҳанг дар муҳити тира ва бефаросати феодалӣ номидааст.
Таърихнигорон ба ин назаранд, ки андешаҳои маорифпарвари қазоқ ба ҳаёт дар зери таъсири маданияти Шарқу Ғарб ташаккул ёфтаанд. Тавре гуфта шуд, вай аз овони ҷавонӣ бо эҷодиёти файласуфон, мутафаккирон ва шоирони маъруфи форсу тоҷик ошноӣ дошт. Таваҷҷӯҳ ба фарҳанги аврупоӣ бошад, пас аз таҳсил дар мактаби русӣ ва баъдан шиносоӣ бо бадарғашудагони сиёсии рус пайдо шуд.
Вай ҳамчун башарпарвар барои мардуми худ дард мекашид, фаъолона қазоқҳоро ба муборизаи зидди фиребу найранг даъват мекард.
Барои ҷавонон донистан, худро дар меҳнат такмил доданро даъват мекард. Вай мушкилоти асосии ҷомеаи муосирро дар вобастагӣ ва худситоӣ медид. Ишқ ва адолатро асоси хирад ва инсоният медонист.
Дар сохти ҷамъиятӣ Абай Қунанбоев тарафдори ислоҳоти демократӣ буд:
Вай чунин мешуморид, ки қонунҳо бояд ба манфиати халқ қабул шаванд.
Баробарӣ ва озодии баён бояд дар ҷамъият муқаррар карда шавад.
Мутафаккир махсусан бадкирдориҳои амалдорон: ришвахорӣ, фиребгарӣ, суистифода кардани ҳокимиятро маҳкум кардааст.
Вай тарафдори баробарии занону мардон буд, тарафдори он буд, ки занони қазоқ таҳсил кунанд.
Андешаҳои Абай Қунанбоев, ки дар он давра пешқадам буданд, ба ташаккули равшанфикрии миллии қазоқ таъсир расониданд. Дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ ҳаракати “Алаш-Орда” ба вуҷуд омада, барои эҳёи миллати қазоқ мубориза мебурд. Роҳбарони он Абай Қунанбоевро роҳбари маънавии худ медонистанд.
Абай Қунанбоев дар шеърхои худ ба муқобили зӯроварӣ ва худсарии ашрофони қабилаҳо, порахӯрӣ, бадкорӣ баромад кардааст. Вай нодонӣ, нобаробарӣ ва феодалҳоро маҳкум мекард. Ӯ ягона роҳи ҳаёти навро дар маърифатнокӣ, дар дигаргунсозии меҳнат, дар озодии маънавии инсон медид.
Ба гуфтаи муҳаққиқон, осори Абай аҳамияти тарбиявӣ доранд. Ӯ асарҳои махсуси педагогӣ нанавишта, бо фаъолияти педагогӣ машғул нашуда бошад ҳам, дар бисёр асарҳояш оид ба тарбия ва таълими ҷавонон дастурҳои методӣ ва омӯзиширо ёфтан мумкин аст. Мардумро даъват мекард, ки аз фақру нодорӣ, беҳуқуқӣ ва ҷаҳолат раҳоӣ ёбанд, дониш омӯзанд ва фарҳанги мардуми пешрафтаро аз худ кунанд. Вай одилона пешбинӣ мекард, ки мактаби авул ва мадрасаҳо ба ҷуз донистани забон ва каме ошноӣ бо адабиёти классикии Шарқ чизе дода наметавонанд. Бештари вақт ба аз ёд кардани догмаҳои ислом ва намоз сарф мешуд. Абай дар мактаб-интернатҳои махсус таълим додани бачагони қазоқро, ки дар онҳо на “қонун”, балки илм меомӯхтанд, маъқул мешуморид. Вай падару модаронеро, ки мехостанд фарзандони худро мансабдор кунанд, на одамони бофарҳанг, сарзаниш карда, зарурати инкишоф додани шавқу рағбати кӯдакон ба илмро таъкид менамуд.
Абай дар бораи сохти ҷамъиятии қазоқҳо на як бору ду бор сухан рондааст — вай ҷонибдори рушди ҳунармандӣ ва тиҷорат буд, онҳоро шаклҳои пешбарандаи меҳнат нисбат ба чорводории кучманчигӣ меҳисобид.
Вай даъват мекард, ки нисбат ба дигар миллатҳо бояд муносибати ошкоро ва дӯстона дошт.
Ҷаҳонбинӣ ва фаъолияти маърифатии Абай бисёриҳоро ба хашм меовард. Дар атрофи Абай дасисаҳо бофта мешуданд, ба паҳн шудани эҷодиёти ӯ мухолифат мекарданд.
Ҳаёт ва фаъолияти Абай Қунанбоев ва ҷаззобияти шахсияти ӯ барои дигаргунсозии мадании халқи қазоқ такони ҷиддие гардиданд. Вай ба ҷаҳонбинии қазоқҳо ҷараёни образҳои нав, шаклҳо, сужаҳо, идеяҳои нав “рехт”, барои аз бунбаст раҳо шудани фарҳангу тамаддуни қазоқӣ нақши бузург гузошт.
Қадршиносӣ аз Абай
Аз соли 1930 инҷониб дар Алмаато асарҳои Абай ба забонҳои русӣ ва қазоқӣ хеле зиёд чоп гардиданд, ба 60 забони ҷаҳон тарҷума карда шуданд. Донишгоҳи Алмаато, Театри опера ва балет, шаҳре дар вилояти Қараганда ва як қуллаи куҳҳои Алатау ба номи Абай номгузорӣ шудааст.
Бо тасмими мақомоти Қазоқистон аз соли 2020 ҳар сол 10 август дар кишвар ҳамчун Рӯзи Абай таҷлил мешавад. Сана тасодуфан интихоб нашудааст. Гумон меравад, ки шоири бузург аз рӯи тақвими ҷулианӣ 10 августи соли 1845 ба дунё омадааст. Дар тақвими григорианӣ ин 23 август аст. Аммо баъзе абайшиносон ин санаро зери шубҳа мегузоранд, зеро қазоқҳо аз рӯи хурофот қаблан рӯзи таваллудро дақиқ нагуфта, танҳо вақти тахминиро нишон медоданд.
Вале дар кадом руз ба дунё омадани Абай шояд чандон муҳим нест. Муҳимтар аз он аст, ки осори ӯ – ашъори ҷовидонае, ки баъд аз 177 сол ҳам аҳамият доранд, суханҳои таҳаввулоти пур аз ҳикмат, андешаҳо дар бораи имрӯзу фардои халқи деринаи онҳо – қазоқҳо, тарҷумаҳои классикони адабиёти рус ва ҷаҳон ба забони модарии худ маҳфуз монданд.
